De spirituele en filosofische tradities van India zijn net zo uitgestrekt en complex als haar rivieren en bergen. Eeuwenlang ontwikkelden wijzen, zoekers en geleerden diepgaande denksystemen om de aard van realiteit, het zelf, lijden, bevrijding en de uiteindelijke zin van het leven te doorgronden.
Deze systemen worden grofweg verdeeld in twee groepen:
- Zes Orthodoxe (Āstika) Darshana’s – filosofieën die het gezag van de Veda’s aanvaarden
- Drie Niet-Orthodoxe (Nāstika) Darshana’s – filosofieën die het gezag van de Veda’s verwerpen
Laten we beide verkennen.
🔸 Drie Niet-Orthodoxe Filosofieën (Nāstika Darshana’s)
Deze stromingen daagden het Veda-gezag en rituelen uit, en boden alternatieve wegen naar waarheid en bevrijding.
1. Boeddhisme
Opgericht door Siddhartha Gautama (de Boeddha) in de 6e eeuw v.Chr., onderwijst het boeddhisme de Vier Edele Waarheden en het Achtvoudige Pad als middelen om dukkha (lijden) te beëindigen.
- Verwerpt de Veda’s en het kastenstelsel
- Ontkent een permanente ziel (anātman) en scheppende god
- Benadrukt vergankelijkheid (anicca), niet-zelf, compassie en aandacht
- Ultieme doel: Nirvana – het uitdoven van lijden en wedergeboorte
Het boeddhisme ontwikkelde zich tot stromingen als Theravāda, Mahayāna en Vajrayāna.
2. Jainisme
Gebaseerd op de leer van Mahavira, de 24e Tirthankara, richt het jainisme zich op geweldloosheid (ahimsa) en strikte zelfdiscipline.
- Verwerpt het gezag van de Veda’s
- Gelooft in een eeuwige ziel (jiva) die gebonden is aan karma
- Onderwijst ascese, waarheidsgetrouwheid, niet-bezit, en celibaat
- Bevrijding (moksha) wordt bereikt door het afwerpen van karmische bindingen
Het jainisme beïnvloedde diepgaand Indiase ethiek, ecologie en vegetarisme.
3. Charvaka (Lokayata)
Een oude materialistische school, Charvaka is India’s uitgesproken stem van scepticisme en rationalisme.
- Verwerpt Veda’s, leven na de dood, karma en moksha
- Alleen directe waarneming (pratyaksha) geldt als bron van kennis
- Wijst rituelen, ascese en speculatief denken af
- Pleit voor zintuiglijk genot als levensdoel: "Eet, drink en wees vrolijk"
Hoewel weinig gevolgd, is Charvaka een krachtig voorbeeld van intellectuele vrijheid in de Indiase filosofie.
🔹 Zes Orthodoxe Filosofieën (Āstika Darshana’s)
Deze stromingen aanvaarden het gezag van de Veda’s, maar interpreteren ze op unieke, soms tegenstrijdige wijze. Elke stroming wordt een darshana genoemd, wat "visie" of "inzichtrichting" betekent.
1. Nyaya Darshana – Logica en Kennisleer
Opgericht door Gautama, Nyaya is de school van logica en rationele analyse.
- Richt zich op geldige kennisbronnen (pramāṇa): waarneming, gevolgtrekking, vergelijking en getuigenis
- Benadrukt debat, logische consistentie en kritisch denken
- Bevrijding wordt bereikt door onderscheid tussen werkelijk en onwerkelijk
Nyaya legde de basis voor formele Indiase logica.
2. Vaisheshika Darshana – Natuurfilosofie en Atomisme
Opgericht door Kanada, deze school analyseert de structuur van het universum.
- Stelt dat het universum uit eeuwige atomen (anu) bestaat
- Verdeelt de werkelijkheid in zeven categorieën: substantie, kwaliteit, beweging, universeel, specifiek, inherentie en afwezigheid
- Kennis leidt tot bevrijding
Vaisheshika vult Nyaya aan met een ontologisch realisme.
3. Samkhya Darshana – Dualisme van Bewustzijn en Materie
Toegeschreven aan Kapila, Samkhya is een dualistisch systeem van Purusha (bewustzijn) en Prakriti (materie).
- Purusha is de stille getuige; Prakriti is de actieve kracht
- Bevrijding is mogelijk als Purusha zich losmaakt van Prakriti door inzicht
- Geen goddelijk wezen; puur filosofische analyse van het Zelf
Samkhya is de metafysische basis voor Yoga.
4. Yoga Darshana – Discipline en Bevrijding
Gesystematiseerd door Patanjali in de Yoga Sutra’s, vormt Yoga de praktische tegenhanger van Samkhya.
- Presenteert het Achtvoudige Pad (Ashtanga Yoga) van ethiek tot diepe meditatie
- Doel is het tot rust brengen van de geest (chitta vritti nirodhah)
- Maakt gebruik van asana, pranayama, dharana, dhyana, enz. om kaivalya (bevrijding) te bereiken
Yoga is vandaag wereldwijd een van de meest beoefende spirituele praktijken.
5. Purva Mimamsa – Rituelen en Dharma
Opgericht door Jaimini, deze school richt zich op het eerste deel (purva) van de Veda’s, vooral de rituelen.
- Benadrukt Vedische offers (yajna) als pad naar dharma
- Gelooft dat mantra’s en rituelen kracht bezitten
- Richt zich minder op moksha en meer op kosmische en maatschappelijke orde
Deze school vormt de basis van het hindoeïstisch rechtsstelsel en priestertraditie.
6. Uttara Mimamsa (Vedanta) – Zelfkennis en Bevrijding
Verdiept door denkers als Badarayana, Shankara, Ramanuja en Madhva, onderzoekt Vedanta het laatste deel (uttara) van de Veda’s, vooral de Upanishads.
- Leert dat Brahman (ultieme realiteit) en Atman (het Zelf) één zijn of met elkaar verbonden zijn
- Zoekt moksha via zelfrealisatie, kennis en/of toewijding
- Belangrijke stromingen zijn:
- Advaita (non-dualisme) – Shankara
- Vishishtadvaita (gekwalificeerd non-dualisme) – Ramanuja
- Dvaita (dualisme) – Madhva
- Advaita (non-dualisme) – Shankara
Vedanta is vandaag de meest bestudeerde en beoefende stroming binnen het hindoeïsme.
🕊️ Slotbeschouwing: Een Mozaïek van Inzichten
De Indiase filosofie is geen enkelvoudige doctrine, maar een pluriforme symfonie van perspectieven, elk met een unieke en tegelijk verweven visie op bestaan, bewustzijn en bevrijding.
Van het spirituele pragmatisme van het boeddhisme, de ethische diepgang van het jainisme, en de aardse nuchterheid van Charvaka, tot de systematische logica van Nyaya, de diepgang van Samkhya, en de mystieke wijsheid van Vedanta—deze darshana’s zijn geen antwoorden, maar uitnodigingen: om te denken, te voelen, te ontwaken.
Wanneer elke zoeker zijn pad bewandelt,
versmelten de vele visies tot één:
een darshan van waarheid.